Fort Jutphaas

Omringd met water en veel groen, ligt midden in Rijnhuizen het unieke Wijnfort Jutphaas. Fort Jutphaas maakt onderdeel uit van de 85 kilometer lange Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW), dat als geheel is genomineerd voor de UNESCO Werelderfgoedlijst. De NHW is een negentiende- en twintigste-eeuwse militaire verdedigingslinie, die tussen de voormalige Zuiderzee en de Biesbosch ligt. Het vormt van 1815 tot begin 1940 de hoofddefensielinie van het Koninkrijk der Nederlanden. Het typisch Hollandse defensiesysteem van het onder water zetten van stukken land is de verbeterde voortzetting van de eens zo succesvolle – oude – Hollandse Waterlinie uit 1672.

Het concept voor een waterlinie dateert al uit 1598. Prins Maurits krijgt in dat jaar de opdracht om te onderzoeken hoe Nederland zo efficiënt mogelijk kan worden verdedigd. Hij ontdekt dat het vrij eenvoudig is om, daar waar hoog Nederland overgaat in lager gelegen poldergebieden, het land onder water te zetten met behulp van sluizen of het doorsteken van dijken. Eeuwenlang wordt er gesleuteld aan de tastbare onderdelen. In het voorjaar van 1815 start de daadwerkelijke aanleg van de nieuwe waterlinie, nadat de directeur der Hollandse Fortificatiën, C.R.T. Krayenhoff, de grond- en waterslag voor een verbetering van de oude linie voorstelde. De militaire en waterstaatkundige werken voor de NHW zouden het grootste en duurste infrastructurele project worden dat ooit in Nederland is uitgevoerd.


In de negentiende eeuw zijn vier bouwperioden van de waterlinie te onderscheiden. De bouw van Fort Jutphaas valt in de eerste fase, waar tussen 1815 en 1826 de versterkingen rondom Utrecht worden gerealiseerd. Fort Jutphaas moest de doorgaande weg richting Houten en het hoger gelegen gebied eromheen verdedigen, net als enkele sluizen in de nabije omgeving. Het forteiland als ‘onderbreking’ van de Nedereindseweg naar de Overeindseweg is nog goed te herkennen op de kaart.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog blijft Fort Jutphaas niet onopgemerkt. De Duitsers weten in 1940 het fort te vinden en vestigen er een zend- en ontvangstation voor de duikbotenoorlog. Met name de zogeheten Duitse ‘U-boten’ kunnen op deze manier goed worden gecoördineerd. Vooral ‘s nachts zijn de Duitsers actief in het fort. Als de schemer valt worden ondergrondse zenders omhoog gedraaid, waardoor ze de Middellandse Zee, de Oostzee, de Zwarte Zee en zelfs de Atlantische Oceaan kunnen bereiken. De geallieerden weten de zenders echter te lokaliseren en bombarderen het fort meerdere malen in 1943, waarna de Duitsers vertrekken. De aangerichte schade wordt na de oorlog grotendeels hersteld. Alleen het betonnen blok dat de Duitsers voor vertrek op hun zendmast hebben gestort, ligt nog aan de voorzijde.

Als gevolg van de ontwikkelingen in de krijgsgeschiedenis waren waterlinies na de Tweede Wereldoorlog verouderd en speelde de NHW geen rol van betekenis meer in de hoofddefensie.
Defensie gebruikt Fort Jutphaas tot 1951 als munitieopslag, met name voor vliegtuigbommen. Acht jaar later wordt het fort verkocht aan jonkheer Calkoen. Calkoen geeft het fort een nieuwe bestemming als wijnkoperij en -handel, die hij 26 jaar in stand houdt. In 1973 geeft de jonkheer het stokje door aan wijnkenner Kortekaas die de wijnhandel wederom tot bloei weet te brengen. Inmiddels is het gebouw in handen van Rietveld Wines die het ook gebruikt als evenementenlocatie voor onder andere bruiloften.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is nog steeds zeer bepalend en van groot cultuurhistorisch belang voor het landschap. Fort Jutphaas kan als schakel worden gezien dat onderdeel uitmaakt van één groot samenhangend systeem, zowel ruimtelijk als functioneel. Het is een van de weinige forten uit de linie dat succesvol is herbestemd en al bijna zestig jaar functioneert als wijnhandel.


Luchtfoto:
Fort Jutphaas, luchtfoto in de winter, via: Historische Kring Nieuwegein

Bronnen:
Abeling, R., e.a., Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, De Nieuwe Hollandse Waterlinie. RACM Brochure Cultuurhistorie 16, februari 2009.

Kenniscentrum Waterlinies, Fort bij Jutphaas. Gebaseerd op Will, Chr. Sterk Water, De Hollandse Waterlinie. Utrecht: Uitgeverij Matrijs, 2011.

Wijnfort Jutphaas, Bouw en ontstaan van het fort. Geraadpleegd mei 2018.
https://wijnfortjutphaas.nl/historie/.