Lang voordat de mens in de omgeving van Rijnhuizen zijn stempel op het gebied drukte, deed het water dat. Rivieren als de Lek, de Enge IJssel en Kromme Rijn meanderden door een uitgestrekt veengebied. Nog steeds kun je op kaarten de oude rivierlopen herkennen, doordat hun grillige loop door de rechte veenslootjes heen snijdt. Een verdwaalde reiziger zou in die tijd een uitgestrekt landschap met fantastische vergezichten aangetroffen hebben, waarin alleen vogels, water en moerassen te zien waren.
Het gebied was dan ook lange tijd onbewoonbaar. Door de regelmatige overstromingen van de rivieren stond het land vaak onder water. Langzaamaan zorgde de ophoping van los grond (sedimentatie) echter voor verhoogde oeverwallen, waardoor er stroomruggen ontstonden. Stroomruggen zijn de gebieden langs de rivieren die hoog en droog genoeg waren om op te kunnen bouwen. Rond de elfde eeuw durfden de eerste pioniers het aan zich hier te vestigen.
Het komgebied dat tussen de hoog gelegen stroomruggen in lag, werd ontgonnen voor het verbouwen van gewassen. Dit betekende voor de boeren een voortdurend gevecht met het water: ze groeven weteringen (parallel lopende slootjes) voor de drooglegging van de woeste percelen veengrond. De bisschop van Utrecht, die door de keizer als landsheer van het gebied was aangewezen, gaf deze ontgonnen percelen vervolgens in erfleen uit aan de boeren, wat werd vastgelegd in zogeheten copen (contracten). Deze aanduiding is vandaag de dag nog terug te vinden in de namen van de huidige wijk Galecop en de gebieden Vuilcop en Heicop.
Langzaam begon zich op de stroomrug langs de huidige Nedereindseweg, die van Houten tot Jutphaas loopt, een boerendorpje te vormen, het latere Jutphaas. De naam Jutphaas wordt voor het eerst vermeld in een akte uit 1165 en wordt in verband gebracht met het oud-Germaanse ‘fasha’. Dit betekent ’taai gras’. ‘Jut’ betekent mogelijk ‘rijk’ of ‘veel’. Van oorsprong zou ‘Jutphaas’ dus kunnen verwijzen naar een stuk land begroeid met veel en taai gras.
Sporen van deze eerste bewoners zijn nu nog terug te zien op de huidige begraafplaats op het Kerkveld. Een Romaans parochiekerkje op het Kerkveld vormde de dorpskern van Jutphaas. Enkele resten van de ingang van deze eeuwenoude kerk, die nu dienst doet als baarhuisje, zijn nog steeds te zien. Het toegangshek van het baarhuisje is versierd met symbolen van dood, vergankelijkheid en eeuwigheid. Die symbolen kunnen we vertalen naar het karakter dat het Kerkveld nog altijd heeft: een dorp van boerendaggelders en ambachtslieden.
Door afdamming van de rivier de Kromme Rijn in 1120 verlandde deze al snel. Ten behoeve van de scheepvaart, belangrijk voor de handel tussen steden als Utrecht en Amsterdam, werd daarom in 1127 begonnen met het uitgraven van wat één van de eerste kanalen van Nederland zou worden: de Vaartsche Rijn, het huidige Merwedekanaal. De dorpskern rondom het Kerkveld is in de loop der eeuwen steeds meer richting de Herenstraat langs de Vaartse Rijn verschoven. Hier ontstond rond 1800 een lintdorp waar ondernemers en ambachtslieden zich vooral richtten op de scheepvaart en reizigers. Deze monumentale gebouwen zijn nog steeds zichtbaar. De relatie tussen de lintbebouwing, de dijk en het twaalfde-eeuwse kanaal zijn van grote invloed geweest op de ontwikkeling en het historische karakter van Jutphaas.
Afbeelding:
Nedereindseweg, Jutphaas, (jaartal onbekend), via: Historische Kring Nieuwegein
Bronnen:
Bloemink, A., De Digitale Stad Nieuwegein, Het St. Elisabethshofje aan het Kerkveld, 2 augustus 2017.
Boer, E. de, Oldenmenger, A.G., e.a., Jutphaas: Herenstraat – Utrechtsestraatweg. Cultuurhistorische verkenning. BAAC rapport, augustus 2011.
Canon van Nederland, Hoe het gebied zich vormt: lang voordat de mens komt. -2100. https://www.entoen.nu/nl/utrecht/regio-zuidwest/nieuwegein/hoe-het-gebied-zich-vormt.
Daalhuizen, P.M., Historische Kring Nieuwegein/Museum Warsenhoeck, overgenomen uit: Op stap in Nieuwegein. Nieuwegein: Lionsclub Nieuwegein.
De Tweede Verdieping, Dossier Jutphaas.
https://www.detweedeverdieping.nu/dossiers/jutphaas.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer: 30403. Kerkveld te Nieuwegein, geactualiseerd op 3 mei 2018. https://cultureelerfgoed.nl/monumenten/30403.
